Gwara Lachów Szczyrzyckich

Gwara, ciekawostki gwarowe w regionach Gwara Lachów Szczyrzyckich sytuuje się na terenie limanowskiej wyspy małopolskich gwar jednonosówkowych (pozostałe wyspy to wyspa oświęcimska oraz wyspa suska z Suchą Beskidzką i Zawoją jako najbardziej znaczącymi miejscowościami. Z gwarą Lachów Szczyrzyckich kojarzone są m.in. Szczyrzyc, Porąbka, Dobra.
1. Cechy ogólne
2. Mazurzenie, np.: posṷa, smrecek, cårny, susyć (‘poszła, smreczek, czarny, suszyć’).
3. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa, np.: byӡʹ modry, f tak’i sposůb luӡʹe śe guośćil’i (‘bądź mądry, w taki sposób ludzie się gościli’).

3. Samogłoski pochylone.
a) a pochylone, realizowane jako dźwięk odrębny å lub jako o, np.: bukta bya lepså jako koṷåc, kuråle pråvӡʹive, garbato ӡʹopa (‘buchta była lepsza jak kołacz, korale prawdziwe, garbata dziopa – ‘dziewczyna’)
b) o pochylone, realizowane jako dźwięk odrębny ů, np.: klostůr, pṷůtno, poro sṷův žyc (‘klasztor, płótno, parę słów rzec’)
c) e pochylone, realizowane jako y, zarówno po spółgłoskach twardych, jak i miękkich, np.: tys, śp’ywaa, m’ysal’i syr, navӡʹyval’i na ton k’ii̭, mama χlyp p’ece (‘też, śpiewała, mieszali ser, nadziewali na ten kij, mama chleb piecze’).
3. Samogłoski nosowe.
Rezonans nosowy. Gwara Lachów Szczyrzyckich to gwara jednonosówkowa, w dodatku bez rezonansu nosowego. Oznacza to, że:
- obie ogólnopolskie nosówki ę i ą mają w gwarze jeden odpowiednik o barwie ȯ (|| o),
- w żadnej pozycji, prócz końcówki narzędnika l. poj. rodzaju żeńskiego, rezonans nosowy nie występuje. Końcówka N. l.poj. r. ż. to jednak przykład zmorfologizowanego zjawiska fonetycznego.
4.1. Przykłady z ustnym kontynuantem o obu nosówek staropolskich:
1. przed spółgłoską zwartą, np.: kśȯc, kśȯӡa, kśȯӡom, zȯbate spodńice, klokṷa f kośćele, byṷ v’oksy kšyzyk, noi̭v’oksy sok f tym m’aa, po koloӡʹe, goṷȯb do goṷȯpka gruχo (‘ksiądz, księdza, księdzem, zębate spódnice, klękła w kościele, był większy krzyżyk, największ sęk w tym miała, po kolędzie, gołąb do gołąbka grucha’)
2. przed spółgłoską szczelinową, np.: voźutko spodńica (‘wąziutka spódnica’)
3. przed spółgłoskami ł, l (w typie stanął, stanęli) : otp’ol’i ocyk’i i b’il’i śe, zacono loć, sṷaza śe pšym’ysaa (‘odpięli orczyki i bili się, zaczęło lać, słaza się przymieszała; – słaza – ‘grupa kawalerów nie proszonych na wesele, a dopuszczana zwyczajowo na weselną potańcówkę’).
4.2. W pozycji wygłosowej (na końcu wyrazu) w poszczególnych pozycjach morfologicznych (w funkcji końcówek fleksyjnych):
1. w 1. os. l. poj. czasu teraźniejszego, np.: i̭o mův’o (‘ja mówię’)
2. w 3. os. l. mn. czasu teraźniejszego, np.: posmakui̭o, teros śe z m’iṷości zońo (‘posmakują, teraz się z miłości żenią’)
3. w B. l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego, np.: dei̭ mu curko, na ṷopato i do p’eca, m’el’i goӡʹino, fprovaӡʹil’i to druχno (‘daj mu córkę, na łopatę i do pieca, mieli godzinę, wprowadzili tę druhnę’)
4. w B. l. poj. przymiotników, liczebników, zaimków rodzaju żeńskiego, np.: na staro sopo, braṷo śe novo śćyrko (‘na starą szopę, brało się nową ścierkę’).
Zgodnie z wymową odpowiedników samogłosek nosowych realizowane są grupy typu eN, aN, np.: pov’om, i̭edon, casom śe povaӡʹil’i, ȯmȯn, do zońack’i dosṷo (‘powiem, jeden, czasem śe powadzili ‘pokłócili’, amen, do żeniaczki doszło’).
5. Protezy. Spółgłoski protetyczne są rzadkością, nawet labializacja jest słaba i niekonsekwentna, np.: zbuoze lo gady, kuoty, uopoṷka (‘zboże dla gady ‘ptactwa domowego’, koty, opałka ‘koszyczek chlebowy wyplatany ze słomy’).

1. Cechy lokalne
1. Przejście wygłosowego -χ w -k. Zjawisko to występuje w następujących pozycjach morfologicznych (w końcówkach fleksyjnych):
a) w końcówce -ach w Mc. l. mn. rzeczowników, np.: f tyk sadak, na m’iskak (‘w tych sadach, na miskach’)
b) w końcówce -ych (|| -ich) w D. i Mc. l. mn. przymiotników, zaimków itd., np.: na ńik (‘na nich’)
c) w końcówce 1. os. l. poj. czasu przeszłego, np.: napisaag v’yrs, byag i̭esce mṷodo (‘napisałam wiersz, byłam jeszcze młoda’)
d) w końcówce 1. os. l. poj. trybu przypuszczającego, np.: byabyk se roko pšygńetṷa (‘byłabym sobie rękę przygniotła’)
e) w partykule niek.
2. Brak przegłosu e w o przed spółgłoskami zębowymi twardymi, np.: vesṷo, pšygńetṷa, pȯm’etṷo (‘wiosło – ‘cieniutka i długa łopatka do przestawiania bochenków w piecu oraz do ich wysadzania z pieca’, przygniotła, pomiotło - ‘miotełka z choiny do zmiatania węgli z dna pieca chlebowego’).
3. Występowanie tzw. wstawnego e: v’ater, meter (‘wiatr, metr’).
4. Brak przedniojęzykowego ł. W miejscu ł występuje ṷ, tj. u niezgłoskotwórcze, np.: ṷadny, mṷody, myṷ śe (‘ładny, młody, mył się’). W pozycji między samogłoskami ṷ jest bardzo osłabione lub zanika całkowicie.
5. Wymowa grupy ił, ył bez przesunięcia i, y ku tyłowi, tzn. wymowa taka jak w polszczyźnie literackiej, np.: b’il’i śe, zońil’i oi̭cov’e, byṷ (‘bili się, żenili ojcowie, był’).
6. Wyraźne osłabienie lub zanik ṷ między dwiema samogłoskami, np.: bya, napisaag v’yrs (‘była, napisałam wiersz’).
7. Zachowanie końcówki -e w D. l. poj. rzeczowników miękkotematowych rodzaju żeńskiego, np.: dyrektůr cuk’erńe, fkṷadom do χṷodńe (‘dyrektor cukierni, wkładam do chłodni’).
8. Prefiks uoz- (roz-), np. uozbužyl’i, uoskroćil’i (‘rozburzyli, rozkręcili’).
9. Końcówka -ygo || -igo w D. l. poj. odmiany przymiotnikowej, np.: ńe byo mocnygo mrozu, drug’igo tak’igo ńi ma, do ńigo (‘nie było mocnego mrozu, drugiego takiego nie ma, do niego’).
10. Przejście wygłosowego ń w jotę, np.: śoi̭, koi̭ (‘sień, koń’).
11. Występowanie twardych spółgłosek tylnojęzykowych k, g przed końcówką -em w N. l. poj. rzeczowników, np. mai̭otkom, śrotkom (‘majątkiem, środkiem’). Barwa samogłoski przed m wiąże się z rozwojem eN w tej gwarze.
prof. Józef Kąś